गरुडपुराण सारोद्धार अध्याय १२ || Garud Puran Saroddhar Adhyay 12 || एकादशाहविधिनिरूपण

0

गरुडपुराण-सारोद्धार (प्रेतकल्प) में आपने इससे पूर्व में गरुडपुराण सारोद्धार अध्याय ११ को पढ़ा। अब आगे इस गंथ के मूल पाठ को भावार्थ सहित गरुडपुराण सारोद्धार अध्याय १२ पढेंगे, इस अध्याय में एकादशाहकृत्य-निरूपण, मृत-शय्यादान, गोदान, घटदान, अष्टमहादान, वृषोत्सर्ग, मध्यमषोडशी, उत्तमषोडशी एवं नारायणबलि का वर्णन है।

गरुडपुराण सारोद्धार अध्याय १२- मूल पाठ

गरुड उवाच

एकादशदिनस्यापि विधिं ब्रूहि सुरेश्वर । वृषोत्सर्गविधानं च वद मे जगदीश्वर॥१॥

श्रीभगवानुवाच

एकादशेऽह्नि गन्तव्यं प्रातरेव जलाशये । और्ध्वदेहिक्रिया सर्वा करणीया प्रयत्नतः॥२॥

निमन्त्रयेद् ब्राह्मणांश्च वेदशास्त्रपरायणान् । प्रार्थयेत् प्रेतमुक्तिं च नमस्कृत्य कृताञ्जलिः॥३॥

स्नानसंध्यादिकं कृत्वा ह्याचार्योऽपि शुचिर्भवेत् । विधानं विधिवत् कुर्यादेकादशदिनोचितम्॥ ४ ॥

अमन्त्रं कारयेच्छ्राद्धं दशाहं नाम गोत्रतः। एकादशेऽह्नि प्रेतस्य दद्यात् पिण्डं समन्त्रकम्॥ ५ ॥

सौवर्णं कारयेद् विष्णुं ब्रह्माणं रौप्यकं तथा । रुद्रस्ताम्रमयः कार्यो यमो लोहमयः खग॥ ६ ॥

पश्चिमे विष्णुकलशं गङ्गोदकसमन्वितम् । तस्योपरि न्यसेद्विष्णुं पीतवस्त्रेण वेष्टितम्॥ ७ ॥

पूर्वे तु ब्रह्मकलशं क्षीरोदकसमन्वितम् । ब्रह्माणं स्थापयेत् तत्र श्वेतवस्त्रेण वेष्टितम्॥ ८ ॥

उत्तरस्यां रुद्रकुम्भं पूरितं मधुसर्पिषा । श्रीरुद्रं स्थापयेत् तत्र रक्तवस्त्रेण वेष्टितम्॥ ९ ॥

दक्षिणस्यां यमघटमिन्द्रोदकसमन्वितम् । कृष्णवस्त्रेण संवेष्ट्य तस्योपरि यमं न्यसेत्॥१०॥

मध्ये तु मण्डलं कृत्वा स्थापयेत् कौशिकं सुतः। दक्षिणाभिमुखो भूत्वाऽपसव्येन च तर्पयेत्॥११॥

विष्णुं विधिं शिवं धर्मं वेदमन्त्रैश्च तर्पयेत् । होमं कृत्वा चरेत् पश्चाच्छ्राद्धं दशघटादिकम्॥१२॥

गोदानं च ततो दद्यात् पितॄणां तारणाय वै । गौरेषा हि मया दत्ता प्रीतये तेऽस्तु माधव ॥१३॥

उपभुक्तं तु तस्यासीद्वस्त्रभूषणवाहनम् । घृतपूर्णं कांस्यपात्रं सप्तधान्यं तदीप्सितम्॥१४॥

तिलाद्यष्टमहादानमन्तकाले न चेत् कृतम् । शय्यासमीपे धृत्वैतद्दानं तस्याः प्रदापयेत्॥१५॥

प्रक्षाल्य विप्रचरणौ पूजयेदम्बरादिभिः। सिद्धानं तस्य दातव्यं मोदकाऽपूपकाः पयः॥१६॥

स्थापयेत् पुरुषं हैमं शय्योपरि तदा सुतः। पूजयित्वा प्रदातव्या मृतशय्या यथोदिता॥१७॥

प्रेतस्य प्रतिमायुक्ता सर्वोपकरणैर्वृता । प्रेतशय्या मया ह्येषा तुभ्यं विप्र निवेदिता॥१८॥

इत्याचार्याय दातव्या ब्राह्मणाय कुटुम्बिने । ततः प्रदक्षिणीकृत्य प्रणिपत्य विसर्जयेत्॥१९॥

एवं शय्याप्रदानेन श्राद्धेन नवकादिना । वृषोत्सर्गविधानेन प्रेतो याति परां गतिम्॥२०॥

एकादशेऽह्नि विधिना वृषोत्सर्ग समाचरेत् । हीनाङ्गरोगिणं बालं त्यक्त्वा कुर्यात्सलक्षणम्॥२१॥

रक्ताक्षः पिङ्गलो यस्तु रक्तः शृङ्गे गले खुरे । श्वेतोदरः कृष्णपृष्ठो ब्राह्मणस्य विधीयते॥२२॥

सुस्निग्धवर्णो यो रक्तः क्षत्रियस्य विधीयते । पीतवर्णश्च वैश्यस्य कृष्णः शूद्रस्य शस्यते॥२३॥

यस्तु सर्वाङ्गपिङ्गः स्याच्छ्वेतः पुच्छे पदेषु च। सपिङ्गो वृष इत्याहुः पितृणां प्रीतिवर्धनः॥२४॥

चरणास्तु मुखं पुच्छं यस्य श्वेतानि गोपतेः। लाक्षारससवर्णो यः स नील इति कीर्तितः॥२५॥

लोहितो यस्तु वर्णेन मुखपुच्छे च पाण्डुरः। पिङ्गः खुरविषाणाभ्यां रक्तनीलो निगद्यते॥२६॥

सर्वाङ्गेष्वेकवर्णो यः पिङ्गः पुच्छे खुरेषु यः। तं नीलपिङ्गमित्याहुः पूर्वजोद्धारकारकम्॥ २७॥

पारावतसवर्णस्तु ललाटे तिलकान्वितः । तं बभ्रुनीलमित्याहुः पूर्णं सर्वाङ्गशोभनम्॥२८॥

नीलः सर्वशरीरेषु रक्तश्च नयनद्वये । तमप्याहुमहानीलं नीलः पञ्चविधः स्मृतः॥२९॥

अवश्यमेव मोक्तव्यो न स धार्यो गृहे भवेत् । तदर्थमेषा चरति लोके गाथा पुरातनी॥३०॥

एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् । गौरी विवाहयेत् कन्यां नीलं वा वृषमुत्सृजेत्॥३१॥

स एव पुत्रो मन्तव्यो वृषोत्सर्गं तु यश्चरेत् । गयायां श्राद्धदाता च योऽन्यो विष्ठासमः किल ॥ ३२॥

रौरवादिषु ये केचित् पच्यन्ते यस्य पूर्वजाः। वृषोत्सर्गेण तान् सर्वांस्तारयेदेकविंशतिम्॥३३॥

वृषोत्सर्ग किलेच्छन्ति पितरः स्वर्गता अपि । अस्मद्वंशे सुतः कोऽपि वृषोत्सर्ग करिष्यति॥३४॥

तदुत्सर्गाद्वयं सर्वे यास्यामः परमां गतिम् । सर्वयज्ञेषु चास्माकं वृषयज्ञो हि मुक्तिदः॥३५॥

तस्मात् पितृविमुक्त्यर्थं वृषयज्ञं समाचरेत् । यथोक्तेन विधानेन कुर्यात् सर्वं प्रयत्नतः॥ ३६॥

ग्रहाणां स्थापनं कृत्वा तत्तन्मन्त्रैश्च पूजनम् । होमं कुर्याद् यथाशास्त्रं पूजयेद्वेषमातरः॥३७॥

वत्सं वत्सीं समानाय्य बध्नीयात् कंकणं तयोः। वैवाह्येन विधानेन स्तम्भमारोपयेत् तदा ॥ ३८॥

स्नापयेच्च वृषं वत्सीं रुद्रकुम्भोदकेन च । गन्धमाल्यैश्च सम्पूज्य कारयेच्च प्रदक्षिणाम्॥३९॥

त्रिशूलं दक्षिणे पार्वे वामे चक्रं प्रदापयेत् । तं विमुच्याञ्जलिं बद्ध्वा पठेन्मन्त्रमिमं सुतः॥४०॥

धर्मस्त्वं वृषरूपेण ब्रह्मणा निर्मितः पुरा । तवोत्सर्गप्रदानेन तारयस्व भवार्णवात्॥४१॥

इति मन्त्रान्नमस्कृत्य वत्सं वत्सीं समुत्सृजेत् । वरदोऽहं सदा तस्य प्रेतमोक्षं ददामि च॥४२॥

तस्मादेष प्रकर्तव्यस्तत्फलं जीवतो भवेत् । अपुत्रस्तु स्वयं कृत्वा सुखं याति परां गतिम्॥४३॥

कार्तिकादौ शुभे मासे चोत्तरायणगे रवौ । शुक्लपक्षेऽथवा कृष्णे द्वादश्यादि तिथौ तथा॥४४॥

ग्रहणद्वितये चैव पुण्यतीर्थेऽयनद्वये । विषुवद्वितये चापि वृषोत्सर्गं समाचरेत्॥ ४५ ॥

शुभे लग्ने मुहूर्ते च शुचौ देशे समाहितः। ब्राह्मणं तु समाहूय विधिज्ञं शुभलक्षणम्॥४६॥

जपैर्लोमैस्तथा दानैः प्रकुर्याद्देहशोधनम् । पूर्ववत् सकलं कृत्यं कुर्याद्धोमादिलक्षणम्॥४७॥

शालग्रामं च संस्थाप्य वैष्णवं श्राद्धमाचरेत् । आत्मश्राद्धं ततः कुर्याद्दद्यादानं द्विजन्मने॥४८॥

एवं यः कुरुते पक्षिन्नपुत्रस्यापि पुत्रवान् । सर्वकामफलं तस्य वृषोत्सर्गात् प्रजायते॥४९॥

अग्निहोत्रादिभिर्यज्ञैर्दानैश्च विविधैरपि । न तां गतिमवाप्नोति वृषोत्सर्गेण यां लभेत्॥५०॥

बाल्ये कौमारे पौगण्डे यौवने वार्धके कृतम् । यत्पापं तद्विनश्येत वृषोत्सर्गान्न संशयः॥५१॥

मित्रद्रोही कृतघ्नश्च सुरापी गुरुतल्पगः । ब्रह्महा हेमहारी च वृषोत्सर्गात् प्रमुच्यते॥५२॥

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन वृषयज्ञं समाचरेत् । वृषोत्सर्गसमं पुण्यं नास्ति तार्क्ष्य जगत्त्रये॥५३॥

पतिपुत्रवती नारी द्वयोरने मृता यदि । वृषोत्सर्गं नैव कुर्याद्दद्याद् गां च पयस्विनीम्॥५४॥

वृषभं वाहयेद्यस्तु स्कन्धे पृष्ठे च खेचर । स पतेन्नरके घोरे यावदाभूतसम्प्लवम्॥५५॥

वृषभं ताडयेद्यस्तु निर्दयो मुष्टियष्टिभिः । स नरः कल्पपर्यन्तं भुनक्ति यमयातनाम्॥५६॥

एवं कृत्वा वृषोत्सर्गं कुर्याच्छ्राद्धानि षोडश । सपिण्डीकरणादर्वाक् तदहं कथयामि ते॥५७॥

स्थाने द्वारेऽर्धमार्गे च चितायां शवहस्तके । अस्थिसंचयने षष्ठो दश पिण्डा दशालिकाः॥५८॥

मलिनं षोडशं चैतत् प्रथमं परिकीर्तितम् । अन्यच्च षोडशं मध्ये द्वितीयं कथयामि ते॥५९॥

प्रथमं विष्णवे दद्याद् द्वितीयं श्रीशिवाय च। याम्याय परिवाराय तृतीयं पिण्डमुत्सृजेत्॥६०॥

चतुर्थं सोमराजाय हव्यवाहाय पञ्चमम् । कव्यवाहाय षष्ठं च दद्यात् कालाय सप्तमम्॥६१॥

रुद्राय चाष्टमं दद्यान्नवमं पुरुषाय च । प्रेताय दशमं चैवैकादशं विष्णवे नमः॥६२॥

द्वादशं ब्रह्मणे दद्याद् विष्णवे च त्रयोदशम् । चतुर्दशं शिवायैव यमाय दशपञ्चकम्॥६३॥

दद्यात् तत्पुरुषायैव पिण्डं षोडशकं खग। मध्यं षोडशकं प्राहुरेतत् तत्त्वविदो जनाः॥६४॥

द्वादश प्रतिमासेषु पाक्षिकं च त्रिपाक्षिकम् । न्यूनषाण्मासिकं पिण्डं दद्यान्न्यूनाब्दिकं तथा॥६५॥

उत्तमं षोडशं चैतन्मया ते परिकीर्तितम् । श्रपयित्वा चरुं ताशें कुर्यादेकादशेऽहनि॥६६॥

चत्वारिंशत् तथैवाष्टौ श्राद्धं प्रेतत्वनाशनम् । यस्य जातं विधानेन स भवेत् पितृपंक्तिभाक्॥६७॥

पितृपंक्तिप्रवेशार्थं कारयेत् षोडशत्रयम् । एतच्छ्राद्धविहीनश्चेत् प्रेतो भवति सुस्थिरम्॥६८॥

यावन्न दीयते श्राद्धं षोडशत्रयसंज्ञकम् । स्वदत्तं परदत्तं च तावन्नैवोपतिष्ठते॥६९॥

तस्मात् पुत्रेण कर्तव्यं विधिना षोडशत्रयम् । भर्तुर्वा कुरुते पत्नी तस्याः श्रेयो ह्यनन्तकम्॥७०॥

सम्परेतस्य या पत्युः कुरुते चौवंदैहिकम् । क्षयाहं पाक्षिकं श्राद्धं सा सतीत्युच्यते मया॥७१॥

उपकाराय सा भर्तुर्जीवत्येषा पतिव्रता । जीवितं सफलं तस्या या मृतं स्वामिनं भजेत्॥७२॥

अथ कश्चित् प्रमादेन म्रियते वह्निवारिभिः। संस्कारप्रमुखं कर्म सर्वं कुर्याद्यथाविधि॥७३॥

प्रमादादिच्छया वापि नागाद्वा म्रियते यदि । पक्षयोरुभयो गं पञ्चमीषु प्रपूजयेत्॥७४॥

कुर्यात् पिष्टमयीं लेख्यां नागभोगाकृतिं भुवि । अर्चयेत् तां सितैः पुष्पैः सुगन्धैश्चन्दनेन॥७५॥

प्रदद्याद् धूपदीपौ च तण्डुलांश्च तिलान् क्षिपेत् । आमपिष्टं च नैवेद्यं क्षीरं च विनिवेदयेत्॥७६॥

सौवर्णं शक्तितो नागं गां च दद्याद् द्विजन्मने । कृताञ्जलिस्ततो ब्रूयात् प्रीयतां नागराडिति॥७७॥

पुनस्तेषां प्रकुर्वीत नारायणबलिं क्रियाम् । तया लभन्ते स्वर्वासं मुच्यन्ते सर्वपातकैः॥७८॥

एवं सर्वक्रियां कृत्वा घटं सान्नं जलान्वितम् । दद्यादाब्दं यथासंख्यान् पिण्डान् वा सजलान् क्रमात्॥ ७९॥

एवमेकादशे कृत्वा कुर्यात् सापिण्डनं ततः। शय्यापदानां दानं च कारयेत् सूतके गते॥८०॥

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे एकादशाहविधिनिरूपणं नाम द्वादशोऽध्यायः॥१२॥

गरुडपुराण सारोद्धार अध्याय १२ -भावार्थ

गरुड़जी ने कहा – हे सुरेश्वर ! ग्यारहवें दिन के कृत्य-विधान को भी बताइए और हे जगदीश्वर! वृषोत्सर्ग की विधि भी बताइये।

श्रीभगवान ने कहा – ग्यारहवें दिन प्रात:काल ही जलाशय पर जाकर प्रयत्नपूर्वक सभी और्ध्वदैहिक क्रिया करनी चाहिए। वेद और शास्त्रों का अभ्यास करने वाले ब्राह्मणों को निमंत्रित करें और हाथ जोड़कर नमस्कार करके उनसे प्रेत की मुक्ति के लिये प्रार्थना करें।

आचार्य भी स्नान-संध्या आदि करके पवित्र हो जाएँ और ग्यारहवें दिन के लिये उचित कृत्यों का विधिवत विधान आरम्भ करें। दस दिन तक मृतक के नाम-गोत्र का उच्चारण मन्त्रोच्चारण के बिना करना चाहिए। ग्यारहवें दिन प्रेत का पिण्डदान समन्त्रक (मन्त्रों सहित) करना चाहिए। हे गरुड़ ! सुवर्ण से विष्णु की, रजत से ब्रह्मा की, ताम्र से रुद्र की और लौह से यम की प्रतिमा बनवानी चाहिए। पश्चिम भाग में गंगाजल से परिपूर्ण विष्णुकलश स्थापित करके उसके ऊपर पीतवस्त्र से वेष्टित विष्णु की प्रतिमा स्थापित करें। पूर्व-दिशा में दूध और जल से भरा ब्रह्मकलश स्थापित करके उस पर श्वेत वस्त्र से वेष्टित ब्रह्मा की स्थापना करें। उत्तर की दिशा में मधु और घृत से परिपूर्ण रुद्रकुम्भ की स्थापना करके रक्त-वस्त्रवेष्टित श्रीरुद्र की प्रतिमा को उस पर स्थापित करें। दक्षिण-दिशा में इन्द्रोदक (वर्षा के जल) से परिपूर्ण यमघट की स्थापना करें और काले वस्त्र से वेष्टित करके उस पर यम की प्रतिमा स्थापित करें।

उनके मध्य में एक मण्डल बनाकर उस पर पुत्र कुश से निर्मित कुशमयी प्रेत की प्रतिमा स्थापित करें और दक्षिणाभिमुख एवं अपसव्य होकर तर्पण करें। विष्णु, ब्रह्मा, शिव और धर्मराज (यम) का वेदमन्त्रों से तर्पण करें तब होम करने के अनन्तर श्राद्ध और दस घट आदि का दान करे। तदनन्तर पितरों को तारने के लिए गोदान करें।

गोदान के समय “हे माधव ! यह गौ मेरे द्वारा आपकी प्रसन्नता के लिए दी जा रही है, इस गोदान से आप प्रसन्न होंं” – ऐसा कहे। प्रेत के द्वारा उपभुक्त आभूषण, वस्त्र, वाहन तथा घृतपूर्ण कांस्यपात्र, सप्तधान्य और प्रेत को प्रिय लगने वाली वस्तुएँ एवं तिलादि अष्टमहादान जो अन्तकाल में न किये जा सकें हो, शय्या के समीप रखकर शय्या के साथ इन सबका भी दान करें। ब्राह्मण के चरणों को धोकर वस्त्र आदि से उनकी पूजा करें और मोदक, पूआ, दूध आदि पकवान उन्हें प्रदान करें तब पुत्र शय्या के ऊपर प्रेत की स्वर्णमयी प्रतिमा (कांचन पुरुष को) स्थापित करें और उसकी पूजा करके यथाविधि मृतशय्या का दान करें।

शय्यादान के समय इस मन्त्र को पढ़े – “हे विप्र ! प्रेत की प्रतिमा से युक्त और सभी प्रकार के उपकरणों से समन्वित यह प्रेतशय्या (मृतशय्या) मैंने आपको निवेदित की है” – इस प्रकार पढ़कर कुटुम्बी ब्राह्मण आचार्य को वह शय्या प्रदान करनी चाहिए। इसके बाद प्रदक्षिणा और प्रणाम करके विसर्जन करना चाहिए। इस प्रकार शय्यादान, नवक आदि श्राद्ध और वृषोत्सर्ग का विधान करने से प्रेत परम गति को प्राप्त होता है।

ग्यारहवें दिन विधिपूर्वक हीन अंगावले, रोगी, अत्यन्त छोटे बछड़े को छोड़कर सभी शुभ लक्षणों से युक्त वृष का विधिपूर्वक उत्सर्ग (वृषोत्सर्ग) करना चाहिए। ब्राह्मण के उद्देश्य से लाल आँख वाले, पिंगलवर्ण वाले, लाल सींग, लाल गला और लाल खुर वाले, सफेद पेट तथा काली पीठ वाले वृषभ का उत्सर्जन करना चाहिए। क्षत्रिय के लिये चिकना और रक्तवर्ण वाला, वैश्य के लिये पीतवर्ण वाला और शूद्र के लिए कृष्ण वर्ण का वृषभ (वृषोत्सर्ग के लिये) प्रशस्त माना जाता है।

जिस वृषभ का सर्वांग पिंगल वर्ण का हो तथा पूँछ और पैर सफेद हो, वह पिंगल वर्ण का वृषभ – पितरों की प्रसन्नता बढ़ाने वाला होता है, ऎसा कहा गया है। जिस वृषभ के पैर, मुख और पूँछ श्वेत हों तथा शेष शरीर लाख के समान वर्ण का हो, वह नीलवृष कहा जाता है। जो वृषभ रक्तवर्ण का हो तथा जिसका मुख और पूँछ पाण्डुर वर्ण का हो तथा खुर और सींग पिंगल वर्ण के हों उसे रक्तनील वृष कहते हैं। जिस साँड के समस्त अंग एक रंग के हों तथा पूँछ व खुर पिंगलवर्ण् का हो, उसे नीलपिंग कहा गया है, वह पूर्वजों का उद्धार करने वाला होता है।

जो कबूतर के समान रंगवाला हो, जिसके ललाट पर तिलक-सी आकृति हो और सर्वांग सुन्दर हो, वह बभ्रुनील वृषभ कहा जाता है। जिसका सम्पूर्ण शरीर नीलवर्ण का हो और दोनों नेत्र रक्तवर्ण के हों, उसे महानील वृषभ कहते हैं – इस प्रकार नीलवृषभ पाँच प्रकार के होते हैं।

(वृष का संस्कार करके) उसे अवश्य मुक्त कर देना चाहिए, घर में नहीं रखना चाहिए। इसी विषय में लोक में एक पुरानी गाथा प्रचलित है – बहुत से पुत्रों की कामना करनी चाहिए ताकि उनमें से कोई एक गया जाए अथवा गौरी (‘अष्टवर्षा भवेद्गौरी’ – आठ वर्ष की कन्या ‘गौरी’ कहलाती है) कन्या का विवाह करे या नील वृष का उत्सर्ग करे। जो पुत्र वृषोत्सर्ग करता है और गया में श्राद्ध करता है वही पुत्र है, अन्य पुत्र विष्ठा के समान है।

जिसके कोई पूर्वज रौरव आदि नरकों में यातना पा रहे हों, इक्कीस पीढ़ी के पुरुषों के सहित वृषोत्सर्ग करने वाला पुत्र उनको तार देता है। स्वर्ग में गये हुए पितर भी इस प्रकार वृषोत्सर्ग की कामना करते हैं “हमारे वंश में कोई पुत्र होगा, जो वृषोत्सर्ग करेगा”। उसके द्वारा किये गये वृषोत्सर्ग से हम सब परम गति को प्राप्त होगें। हम लोगों को सभी यज्ञों में श्रेष्ठ वृष यज्ञ मोक्ष देने वाला है। इसलिए पितरों की मुक्ति के लिए यथोक्त विधान से सभी प्रयत्नपूर्वक वृषयज्ञ अर्थात वृषोत्सर्ग करना चाहिए। वृषोत्सर्ग करने वाला ग्रहों की तत्तद मन्त्रों से स्थापना और पूजा करके होम करें तथा शास्त्रानुसार वृषभ की माता गौओं की पूजा करें। बछड़ा और बछड़ी को ले जाकर उन्हें कंकण बाँधे और वैवाहिक विधान की विधि के अनुसार स्तम्भ में उन्हें बाँध दे।

फिर बछड़ा और बछड़ी को रुद्रकुम्भ के जल से स्नान कराए, गन्ध और माल्य से सम्यक पूजा करके उनकी प्रदक्षिणा करे। तदनन्तर वृष के दक्षिण भाग में त्रिशूल और वामपार्श्व में चक्र चिन्हित करे तब उसे छोड़ते हुए हाथ जोड़कर पुत्र इस मन्त्र को पढ़े। पूर्वकाल में ब्रह्मा के द्वारा निर्मित तुम वृषरूपी धर्म हो, तुम्हारे उत्सर्ग करने से तुम भवार्णव से पार लगाओ।

इस मन्त्र से नमस्कार करके बछड़ा और बछड़ी को छोड़ दे। भगवान विष्णु ने कहा – इस प्रकार जो वृषोत्सर्ग करता है, मैं सदा उसे वर प्रदान करता हूँ और प्रेत को मोक्ष प्रदान करता हूँ। अत: वृषोत्सर्ग कर्म अवश्य करना अचहिए। अपनी जीवितावस्था में भी वृषोत्सर्ग करने पर वही फल प्राप्त होता है। पुत्रहीन मनुष्य तो स्वयं (अपने उद्देश्य से) वृषोत्सर्ग करके सुखपूर्वक परम गति को प्राप्त करता है। कार्तिक आदि शुभ महीनों में, सूर्य के उत्तरायण होने पर, शुक्ल पक्ष अथवा कृष्ण पक्ष की द्वादशी आदि तिथियों में, सूर्य-चन्द्र के ग्रहणकाल में, पवित्र तीर्थ में, दोनों अयन-संक्रांतियों (मकर-कर्क) में और विषुवत-संक्रांतियों (मेष-तुला) में वृषोत्सर्ग करना चाहिए। शुभ लग्न और मुहूर्त में पवित्र स्थान में समाहित चित्त होकर विधि जानने वाले शुभ लक्षणों से युक्त ब्राह्मण को बुलाकर जप-होम तथा दान से अपनी देह को पवित्र करके पूर्वोक्त रीति से सभी होमादि कृत्यों का सम्पादन करना चाहिए।

शालग्राम की स्थापना करके वैष्णव श्राद्ध करना चाहिए। तदनन्तर अपना श्राद्ध करें और ब्राह्मणों को दान दे। हे पक्षिन ! अपुत्रवान अथवा पुत्रवान जो भी इस प्रकार वृषोत्सर्ग करता है, उस वृषोत्सर्ग से उसकी सभी कामनाएँ पूर्ण होती है। अग्निहोत्रादि यज्ञों से और विविध दानों से भी वह गति नहीं होती जो वृषोत्सर्ग से प्राप्त होती है। बाल्यावस्था, कौमार, पौगण्ड, यौवन और वृद्धावस्था में किया गया जो पाप है, वह सब वृषोत्सर्ग से नष्ट हो जाता है, इसमें कोई संशय नहीं है। मित्रद्रोही, कृतघ्न, सुरापान करने वाला, गुरुपत्नीगामी, ब्रह्महत्यारा और स्वर्ण की चोरी करने वाला भी वृशोत्सर्ग से पापमुक्त हो जाता है। (ये लोग महापापी कहे गये हैं) इसलिए हे तार्क्ष्य ! सभी प्रयत्न करके वृषोत्सर्ग करना चाहिए। तीनों लोक में वृषोत्सर्ग के समान कोई पुण्यकार्य नहीं है।

पति और पुत्रवाली स्त्री यदि उन दोनों के सामने मर जाये तो उसके उद्देश्य से वृषोत्सर्ग नहीं करना चाहिए, अपितु दूध देने वाली गाय का दान करना चाहिए। हे गरुड़ ! जो व्यक्ति वृषोत्सर्ग वाले वृषभ को कन्धे अथवा पीठ पर भार ढोने के काम में प्रयोग करता है, वह प्रलयपर्यन्त घोर नरक में निवास करता है। जो निर्दयी व्यक्ति मुठ्ठी अर्थात मुक्के अथवा लकड़ी से वृषभ को मारता है, वह एक कल्प तक यम यातना को भोगता है।

इस प्रकार वृषोत्सर्ग करके सपिण्डीकरण के पूर्व षोडश श्राद्धों को करना चाहिए। वह मैं तुमसे कहता हूँ। मृत स्थान में, द्वार पर, अर्धमार्ग में, चिता में, शव के हाथ में और अस्थि संचय में – इस प्रकार छ: पिण्ड प्रदान करके दस दिन तक दशगात्र के दस पिण्डों को देना चाहिए। यह प्रथम मलिनषोडशी श्राद्ध कहा जाता है और दूसरा मध्य में किया जाने वाला मध्यमषोडशी कहा जाता है उसके विषय में तुमसे कहता हूँ।

मध्यमषोडशी में (मलिनषोडशी की भाँति ही सोलह पिण्ड होते हैं) पहला पिण्ड भगवान विष्णु को, दूसरा शिव तथा तीसरा सपरिवार यम को प्रदान करें। चौथा पिण्ड सोमराज, पाँचवां हव्यवाह (हव्य को वहन करने वाले अग्नि) छठा कव्यवाह (कव्य वहन करने वाले अग्नि) तथा सातवाँ पिण्ड काल को प्रदान करें। आठवाँ पिण्ड रुद्र को, नवाँ पुरुष को, दसवाँ प्रेत को और ग्यारहवाँ पिण्ड तत्पुरुष के उद्देश्य से देना चाहिए। हे खग! तत्त्वविद लोग इसे मध्यमषोडशी कहते हैं। तदनन्तर प्रतिमास के बारह, पाक्षिक, त्रिपाक्षिक, ऊनषाण्मासिक और ऊनाब्दिक – इन श्राद्धों को उत्तमषोडशी कहा जाता है। इनके विषय में मैंने तुम्हें बताया। हे तार्क्ष्य ! इनको ग्यारहवें दिन चरु बनाकर करना चाहिए। ये अड़तालीस श्राद्ध प्रेतत्व को नष्ट करने वाले हैं। जिस मृतक के उद्देश्य से ये अड़तालीस श्राद्ध किये जाते हैं, वह पितरों की पंक्ति के योग्य हो जाता है। इसलिए पितरों की पंक्ति में प्रवेश दिलाने के लिए षोडशत्रयी (मलिन, मध्यम तथा उत्तमषोडशी) करनी चाहिए\ इन श्राद्धों से विहीन मृतक का प्रेतत्व सुस्थिर हो जाता है और जब तक षोडशत्रयसंज्ञक श्राद्ध नहीं किये जाते, तब तक वह प्रेत अपने द्वारा अथवा दूसरे के द्वारा दी गई कोई वस्तु प्राप्त नहीं करता।

इसलिए पुत्र को विधानपूर्वक षोडशत्रयी का अनुष्ठान करना चाहिए। पत्नी यदि अपने पति के उद्देश्य से इन श्राद्धों को करती है तो उसे अनन्त श्रेय की प्राप्ति होती है। जो स्त्री अपने मृत पति की और्ध्वदैहिक क्रिया – क्षयाह-श्राद्ध (वार्षिक श्राद्ध) तथा पाक्षिक श्राद्ध (महालय-श्राद्ध) करती है, वह मेरे द्वारा सती कही गई है।

जो स्त्री पति के उपकारार्थ पूर्वोक्त श्राद्धों का अनुष्ठान करने के लिए जीवन धारण करती है और मरे हुए अपने पति की श्राद्धादिरूप से सेवा करती है, वह पतिव्रता है और उसका जीवन सफल है। यदि कोई प्रमाद से, आग से जलकर अथवा जल में डूबकर मरता है, उसके सभी संस्कार यथाविधि करने चाहिए। यदि प्रमाद से, स्वेच्छा से अथवा सर्प के द्वारा मृत्यु हो जाए तो दोनों पक्षों की पंचमी तिथि को नाग की पूजा करनी चाहिए। पृथ्वी पर पीठी से फण की आकृति वाले नाग की रचना करके श्वेत पुष्पों तथा सुगन्धित चन्दन से उसकी पूजा करनी चाहिए।

धूप और दीप देना चाहिए तथा तण्डुल और तिल चढ़ाना चाहिए। कच्चे आटे का नैवेद्य और दूध अर्पित करना चाहिए। शक्ति के अनुसार सुवर्न का नाग और गौ ब्राह्मण को दान करना चाहिए। तदनन्तर हाथ जोड़ करके “नागराज प्रसन्न हों” – इस प्रकार कहना चाहिए।

पुन: उन जीवों के उद्देश्य से नारायण बलि की क्रिया करनी चाहिए। ऎसा करने से मृत व्यक्ति सभी पातकों मुक्त हो स्वर्ग को प्राप्त होते हैं। इस प्रकार सम्पूर्ण क्रिया करके एक वर्ष तक अन्न और जल के सहित घट का दान करना चाहिए अथवा संख्यानुसार जल के सहित पिण्डदान करना चाहिए। इस प्रकार ग्यारहवें दिन श्राद्ध करके सपिण्डीकरण करना चाहिए और सूतक बीत जाने पर शय्यादान और पददान करना चाहिए।

।।इस प्रकार गरुड़पुराण के अन्तर्गत सारोद्धार में “एकादशाहविधिनिरूपण” नामक बारहवाँ अध्याय पूरा हुआ।।

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *