गरुडपुराण सारोद्धार अध्याय १४ || Garud Puran Saroddhar Adhyay 14 || धर्मराजनिरुपण

0

गरुडपुराण-सारोद्धार (प्रेतकल्प) में आपने इससे पूर्व में गरुडपुराण सारोद्धार अध्याय १३ को पढ़ा। अब आगे इस गंथ के मूल पाठ को भावार्थ सहित गरुडपुराण सारोद्धार अध्याय १४ पढेंगे, इस अध्याय में यमलोक एवं यमसभा का वर्णन, चित्रगुप्त आदि के भवनों का परिचय, धर्मराज नगर के चार द्वार, पुण्यात्माओं का धर्म सभा में प्रवेश का वर्णन है।

गरुडपुराण सारोद्धार अध्याय १४- मूल पाठ

गरुड उवाच

यमलोकः कियन्मात्रः कीदृशः केन निर्मितः। सभा च कीदृशी तस्यां धर्म आस्ते च कैः सह॥१॥

ये धर्ममार्गेर्गच्छन्ति धार्मिका धर्ममन्दिरम् । तान् धर्मानपि मार्गांश्च ममाख्याहि दयानिधे॥२॥

श्रीभगवानुवाच शृणु तार्क्ष्य प्रवक्ष्यामि यदगम्यं नारदादिभिः। तद्धर्मनगरं दिव्यं महापुण्यैरवाप्यते॥३॥

याम्यनैर्ऋतयोर्मध्ये पुरं वैवस्वतस्य यत् । सर्वं वज्रमयं दिव्यमभेद्यं तत्सुरासुरैः॥४॥

चतुरस्त्रं चतुर्दारमुच्चप्राकारवेष्टितम् । योजनानां सहस्रं हि प्रमाणेन तदुच्यते ॥ ५ ॥

तस्मिन् पुरेऽस्ति सुभगं चित्रगुप्तस्य मन्दिरम् । पञ्चविंशतिसंख्याकैर्योजनैर्विस्तुतायतम्॥ ६

दशोच्छितं महादिव्यं लोहप्राकारवेष्टितम । प्रतोलीशतसंचारं पताकाध्वजभषितम॥ ७ ॥

विमानगणसंकीर्णं गीतवादित्रनादितम् । चित्रितं चित्रकुशलैर्निर्मितं देवशिल्पिभिः॥ ८ ॥

उद्यानोपवनै रम्यं नानाविहगकूजितम् । गन्धर्वैरप्सरोभिश्च समन्तात् परिवारितम्॥ ९ ॥

तत्सभायां चित्रगुप्त: स्वासने परमाद्भुते । संस्थितो गणयेदायुर्मानुषाणां यथातथम् ॥ १०॥

न मुह्यति कथंचित् स सुकृते दुष्कृतेऽपि वा। यद्येनोपार्जितं कर्म शुभं वा यदि वाऽशुभम्॥११॥

तत्सर्वं भुञ्जते तत्र चित्रगुप्तस्य शासनात् । चित्रगुप्तालयात् प्राच्यां ज्वरस्याति महागृहम्॥१२॥

दक्षिणस्यां च शूलस्य लूताविस्फोटयोस्तथा । पश्चिमे कालपाशः स्यादजीर्णस्यारुचेस्तथा॥१३॥

उदीच्यां राजरोगोऽस्ति पाण्डुरोगस्तथैव च। ऐशान्यां तु शिरोऽर्तिः स्यादाग्नेय्यामस्ति मूर्च्छना॥१४॥

अतिसारो नैर्ऋते तु वायव्यां शीतदाहकौ। एवमादिभिरन्यैश्च व्याधिभि: परिवारित: ॥१५॥

लिखते चित्रगुप्तस्तु मानुषाणां शुभाशुभम् । चित्रगुप्तालयादग्रे योजनानां च विंशतिः॥१६॥

पुरमध्ये महादिव्यं धर्मराजस्य मन्दिरम् । अस्ति रत्नमयं दिव्यं विद्युज्ज्वालार्कवर्चसम्॥१७॥

द्विशतं योजनानां च विस्तारायामतः स्फुटम् । पञ्चाशच्च प्रमाणेन योजनानां समुच्छ्रितम्॥१८॥

धृतं स्तम्भसहस्त्रैश्च वैदूर्यमणिमण्डितम् । काञ्चनालङ्कृतं नानाहर्म्यप्रासादसंकुलम्॥१९॥

शारदाभ्रनिभं रुक्मकलशैः सुमनोहरम् । चित्रस्फटिकसोपानं वज्रकुट्टिमशोभितम्॥२०॥

मुक्ताजालगवाक्षं च पताकाध्वजभूषितम् । घण्टानकनिनादाढ्यं हेमतोरणमण्डितम्॥२१॥

नानाऽऽश्चर्यमयं स्वर्णकपाटशतसङ्कुलम् । नानाद्रुमलतागुल्मैर्निष्कण्टैः सुविराजितम् ॥२२॥

एवमादिभिरन्यैश्च भूषणैर्भूषितं सदा । आत्मयोगप्रभावैश्च निर्मितं विश्वकर्मणा॥२३॥

तस्मिन्नस्ति सभा दिव्या शतयोजनमायता। अर्कप्रकाशा भ्राजिष्णुः सर्वतः कामरूपिणी॥२४॥

नातिशीता न चात्युष्णा मनसोऽत्यन्तहर्षिणी। न शोको न जरा तस्यां क्षुत्पिपासे न चाप्रियम्॥ २५॥

सर्वे कामाः स्थिता यस्यां ये दिव्या ये च मानुषाः। रसवच्च प्रभूतं च भक्ष्यं भोज्यं च सर्वशः॥२६॥

रसवन्ति च तोयानि शीतान्युष्णानि चैव हि । पुण्याः शब्दादयस्तस्यां नित्यं कामफलद्रुमाः॥२७॥

असम्बाधा च सा तार्क्ष्य रम्या कामागमा सभा । दीर्घकालं तपस्तप्त्वा निर्मिता विश्वकर्मणा ॥२८॥

तामुग्रतपसो यान्ति सुव्रताः सत्यवादिनः। शान्ताः संन्यासिनः सिद्धाः पूताः पूतेन कर्मणा ॥२९॥

सर्वे भास्वरदेहास्तेऽलङ्कृता विरजाऽम्बराः । स्वकृतैः कर्मभिः पुण्यैस्तत्र तिष्ठन्ति भूषिताः॥३०॥

तस्यां स धर्मो भगवानासनेऽनुपमे शुभे । दशयोजनविस्तीर्णे सर्वरत्नैः सुमण्डिते॥३१॥

उपविष्टः सतां श्रेष्ठश्छत्रशोभितमस्तकः। कण्डलालकतः श्रीमान महामकटमण्डितः॥३२॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तो नीलमेघसमप्रभः। बालव्यजनहस्ताभिरप्सरोभिश्च वीजितः॥३३॥

गन्धर्वाणां समूहाश्च सङ्घशश्चाप्सरोगणाः। गीतवादित्रनृत्याद्यैः परितः सेवयन्ति तम्॥३४॥

मृत्युना पाशहस्तेन कालेन च बलीयसा। चित्रगुप्तेन चित्रेण कृतान्तेन निषेवितः॥ ३५॥

पाशदण्डधरैरुग्रैः निदेशवशवर्तिभिः। आत्मतुल्यबलैर्नानासुभटैः परिवारितः॥ ३६॥

अग्निष्वात्ताश्च पितरः सोमपाश्चोष्मपाश्च ये। स्वधावन्तो बर्हिषदो मूर्ताऽमूर्ताश्च ये खग॥३७॥

अर्यमाद्याः पितृगणा मूर्तिमन्तस्तथापरे । सर्वे ते मुनिभिः सार्धं धर्मराजमुपासते॥३८॥

अत्रिर्वसिष्ठः पुलहो दक्षः क्रतुरथाङ्गिराः। जामदग्न्यो भृगुश्चैव पुलस्त्यागस्त्यनारदाः॥३९॥

एते चान्ये च बहवः पितृराजसभासदः। न शक्याः परिसंख्या नामभिः कर्मभिस्तथा ॥४०॥

व्याख्याभिर्धर्मशास्त्राणां निर्णेतारो यथातथम । सेवन्ते धर्मराजं ते शासनात परमेष्ठिनः॥४१॥

राजानः सूर्यवंशीयाः सोमवंश्यास्तथापरे । सभायां धर्मराजं ते धर्मज्ञाः पर्युपासते॥४२॥

मनुर्दिलीपो मान्धाता सगरश्च भगीरथः। अम्बरीषोऽनरण्यश्च मुचुकुन्दो निमिः पृथुः॥४३॥

ययातिर्नहुषः पूरुर्दुष्यन्तश्च शिविर्नलः। भरतः शन्तनुः पाण्डुः सहस्रार्जुन एव च ॥४४॥

एते राजर्षयः पुण्याः कीर्तिमन्तो बहुश्रुताः। इष्ट्वाऽश्वमेधैर्बहुभिर्जाता धर्मसभासदः॥४५॥

सभायां धर्मराजस्य धर्म एव प्रवर्तते । न तत्र पक्षपातोऽस्ति नानृतं न च मत्सरः॥४६॥

सभ्याः सर्वे शास्त्रविदः सर्वे धर्मपरायणाः। तस्यां सभायां सततं वैवस्वतमुपासते॥४७॥

ईदृशी सा सभा तार्क्ष्य धर्मराज्ञो महात्मनः। न तां पश्यन्ति ये पापा दक्षिणेन पथा गताः॥४८॥

धर्मराजपुरे गन्तुं चतुर्मार्गा भवन्ति च । पापिनां गमने पूर्वं स तु ते परिकीर्तितः॥४९॥

पूर्वादिभिस्त्रिभिर्मागैर्ये गता धर्ममन्दिरे । ते वै सुकृतिनः पुण्यैस्तस्यां गच्छन्ति ताञ्शृणु॥५०॥

पूर्वमार्गस्तु तत्रैकः सर्वभोगसमन्वितः। पारिजाततरुच्छायाच्छादितो रत्नमण्डितः॥५१॥

विमानगणसङ्कीर्णो हंसावलिविराजितः। विद्रुमारामसंकीर्णः पीयूषद्रवसंयुतः ॥५२॥

तेन ब्रह्मर्षयो यान्ति पुण्या राजर्षयोऽमला:। अप्सरोगणगन्धर्वविद्याधरमहोरगाः ॥५३॥

देवताराधकाश्चान्ये शिवभक्तिपरायणाः। ग्रीष्मे प्रपादानरता माघे काष्ठप्रदायिनः॥५४॥

विश्रामयन्ति वर्षासु विरक्तान् दानमानतः। दुःखितस्यामृतं ब्रूते ददते ह्याश्रयं तु ये॥५५॥

सत्यधर्मरता ये च क्रोधलोभविवर्जिताः। पितृमातृषु ये भक्ता गुरुशुश्रूषणे रताः॥५६॥

भूमिदा गृहदा गोदा विद्यादानप्रदायकाः। पुराणवक्तृश्रोतारः पारायणपरायणाः॥५७॥

एते सुकृतिनश्चान्ये पूर्वद्वारे विशन्ति च । यान्ति धर्मसभायां ते सुशीलाः शुद्धबुद्धयः॥५८॥

द्वितीयस्तूत्तरो मार्गो महारथशतैर्वृतः। नरयानसमायुक्तो हरिचन्दनमण्डितः॥५९॥

हंससारससंकीर्णश्चक्रवाकोपशोभितः ।अमृतद्रवसम्पूर्णस्तत्र भाति सरोवरः॥६०॥

अनेन वैदिका यान्ति तथाऽभ्यागतपूजकाः। दुर्गाभान्वोश्च ये भक्तास्तीर्थस्नाताश्च पर्वसु॥६१॥

ये मृता धर्मसंग्रामेऽनशनेन मृताश्च ये। वाराणस्यां गोगृहे च तीर्थतोये मृता विधे॥६२॥

ब्राह्मणार्थे स्वामिकार्ये तीर्थक्षेत्रेषु ये मृताः। ये मृता देवविध्वंसे योगाभ्यासेन ये मृताः॥६३॥

सत्पात्रपूजका नित्यं महादानरताश्च ये। प्रविशन्त्युत्तरे द्वारे यान्ति धर्मसभां च ते॥६४॥

तृतीयः पश्चिमो मार्गो रत्नमन्दिरमण्डितः। सुधारससदापूर्णदीर्घिकाभिर्विराजितः ॥६५॥

ऐरावतकुलोद्भूतमत्तमातङ्गसंकुलः । उच्चैःश्रवसमुत्पन्नहयरत्नसमन्वितः ॥६६॥

एतेनात्मपरा यान्ति सच्छास्त्रपरिचिन्तकाः। अनन्यविष्णुभक्ताश्च गायत्रीमन्त्रजापकाः॥६७॥

परहिंसापरद्रव्यपरवादपराङ्मुखाः । स्वदारनिरताः सन्तः साग्निका वेदपाठकाः॥६८॥

ब्रह्मचर्यव्रतधरा वानप्रस्थास्तपस्विनः। श्रीपादसंन्यासपराः समलोष्टाश्मकाञ्चनाः॥६९॥

ज्ञानवैराग्यसम्पन्नाः सर्वभूतहिते रताः। शिवविष्णुव्रतकराः कर्मब्रह्मसमर्पकाः॥७०॥

ऋणैस्त्रिभिर्विनिर्मुक्ताः पञ्चयज्ञरताः सदा । पितॄणां श्राद्धदातारः काले संध्यामुपासकाः॥७१॥

नीचसङ्गविनिर्मुक्ताः सत्सङ्गतिपरायणाः। ऐतेऽप्सरोगणैर्युक्ता विमानवरसंस्थिताः॥७२॥

सुधापानं प्रकुर्वन्तो यान्ति ते धर्ममन्दिरम् । विशन्ति पश्चिमद्वारे यान्ति धर्मसभान्तरे॥७३॥

यमस्तानागतान् दृष्ट्वा स्वागतं वदते मुहुः। समुत्थानं च कुरुते तेषां गच्छति सम्मुखम्॥७४॥

तदा चतुर्भुजो भूत्वा शङ्खचक्रगदासिभृत् । पुण्यकर्मरतानां च स्नेहान्मित्रवदाचरेत्॥ ७५॥

सिंहासनं च ददते नमस्कारं करोति च। पादार्धं कुरुते पश्चात् पूज्यते चन्दनादिभिः॥७६॥

नमस्कुर्वन्तु भोः सभ्या ज्ञानिनं परमादरात् । एष मे मण्डलं भित्त्वा ब्रह्मलोकं प्रयास्यति ॥७७॥

भो भो बुद्धिमतां श्रेष्ठा नरकक्लेशभीरवः । भवद्भिः साधितं पुण्यैर्देवत्वं सुखदायकम्॥७८॥

मानुषं दुर्लभं प्राप्य नित्यं यस्तु न साधयेत् । स याति नरकं घोरं कोऽन्यस्तस्मादचेतनः॥७९॥

अस्थिरेण शरीरेण योऽस्थिरैश्च धनादिभिः। संचिनोति स्थिरं धर्मं स एको बुद्धिमान् नरः॥८०॥

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन कर्तव्यो धर्मसंचयः। गच्छध्वं पुण्यवत्स्थानं सर्वभोगसमन्वितम्॥८१॥

इति धर्मवचः श्रुत्वा तं प्रणम्य सभां च ताम् । अमरैः पूज्यमानास्ते स्तूयमाना मुनीश्वरैः॥८२॥

विमानगणसंकीर्णाः प्रयान्ति परमं पदम् । केचिद्धर्मसभायां हि तिष्ठन्ति परमादरात्॥८३॥

उषित्वा तत्र कल्पान्तं भुक्त्वा भोगानमानुषान् । प्राप्नोति पुण्यशेषेण मानुष्यं पुण्यदर्शनम्॥८४॥

महाधनी च सर्वज्ञः सर्वशास्त्रविशारदः । पुनः स्वात्मविचारेण ततो याति परां गतिम्॥८५॥

एतत् ते कथितं सर्वं त्वया पृष्टं यमालयम् । इदं शृण्वन् नरो भक्त्या धर्मराजसभां व्रजेत्॥८६॥

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे धर्मराजनगरनिरूपणो नाम चतुर्दशोऽध्यायः॥१४॥

गरुडपुराण सारोद्धार अध्याय १४ -भावार्थ

गरुड़ जी ने कहा – हे दयानिधे ! यमलोक कितना बड़ा है? कैसा है? किसके द्वारा बनाया हुआ है? वहाँ की सभा कैसी है और उस सभा में धर्मराज किनके साथ बैठते हैं? हे दयानिधे ! जिन धर्मों का आचरण करने के कारण धार्मिक पुरुष जिन धर्म मार्गों से धर्मराज के भवन में जाते हैं, उन धर्मों तथा मार्गों के विषय में भी आप मुझे बतलाइए !

श्रीभगवान ने कहा – हे गरुड़ ! धर्मराज का जो नगर नारदादि मुनियों के लिए भी अगम्य है उसके विषय में बतलाता हूँ सुनो ! उस दिव्य धर्म नगर को महापुण्य से ही प्राप्त किया जा सकता है। दक्षिण दिशा और नैऋत्य कोण के मध्य में वैवस्वत, यम का जो नगर है, वह संपूर्ण नगर वज्र का बना हुआ है, दिव्य है और असुरों तथा देवताओं से अभेद्य है।

वह पुर चौकोर, चार द्वारों वाला, ऊँची चार दीवारी से घिरा हुआ और एक हजार योजन प्रमाण वाला कहा गया है। उस पुर में चित्रगुप्त का सुन्दर मन्दिर है, जो पच्चीस योजन लम्बाई और चौड़ाई में फैला हुआ है। उसकी ऊँचाई दस योजन है और वह लोहे की अत्यन्त दिव्य चारदीवारी से घिरा है। वहाँ आवागमन के लिए सैकड़ों गलियाँ हैं और वह पताकाओं एवं ध्वजों से विभूषित है। वह विमान समूहों से घिरा है और गायन-वादन से विनादित है। चित्र बनाने में निपुण चित्रकारों के द्वारा चित्रित है तथा देवताओं के शिल्पियों ने उसका निर्माण किया है।

वह उद्यानों और उपवनों से रमणीय है, नाना प्रकार के पक्षीगण उसमें कलरव करते हैं तथा वह चारों ओर से गन्धर्वों तथा अप्सराओं से घिरा है। उस सभा में अपने परम अद्भुत आसन पर स्थित चित्रगुप्त मनुष्यों की आयु की यथावत गणना करते हैं। वे मनुष्यों के पाप और पुण्य का लेखा-जोखा करने में त्रुटि नहीं करते। जिसने जो शुभ अथवा अशुभ कर्म किया है, चित्रगुप्त की आज्ञा से उसे उन सबका भोग करना होता है। चित्रगुप्त के घर के पूरब की ओर ज्वर का एक बड़ा विशाल घर है और उनके घर के दक्षिण शूल, लूता और विस्फोट के घर हैं तथा पश्चिम में कालपाश, अजीर्ण तथा अरुचि के घर हैं।

चित्रगुप्त के घर के उत्तर की ओर राजरोग और पाण्डुरोग का घर है, ईशान कोण में शिर:पीड़ा का और अग्निकोण में मूर्च्छा का घर है। नैऋत्यकोण में अतिसार का, वायव्य कोण में शीत और दाह का स्थान है। इस प्रकार और भी अन्यान्य व्याधियों से चित्रगुप्त का भवन घिरा हुआ है। चित्रगुप्त मनुष्यों के शुभाशुभ कर्मों को लिखते हैं। चित्रगुप्त के भवन से बीस योजन आगे नगर के मध्य भाग में धर्मराज का महादिव्य भवन है। वह दिव्य रत्नमय तथा विद्युत की ज्वालामालाओं से युक्त और सूर्य के समान देदीप्यमान है।

वह दो सौ योजन चौड़ा, दो सौ योजन लंबा और पचास योजन ऊँचा है। हजार स्तंभों पर धारण किया गया है, वैदूर्यमणि से मण्डित है, स्वर्ण से अलंकृत है और अनेक प्रकार के हर्म्य (धनिकों के भवन) और प्रासादगृह से परिपूर्ण है। वह भवन शरतकालीन मेघ के समान उज्जवल, निर्मल एवं सुवर्ण के बने हुए कलशों से अत्यन्त मनोहर है, उसमें चित्र बहुरंगी रंग के स्फटिक से बनी हुई सीढ़ियाँ हैं और वह हीरे के फर्श से सुशोभित है।

रोशनदानों में मोतियों के झालर लगे हैं। वह पताकाओं और ध्वजों से विभूषित, घण्टा और नगाड़ों से निनादित तथा स्वर्ण के बने तोरणों से मण्डित है। वह अनेक आश्चर्यों से परिपूर्ण और स्वर्णनिर्मित सैकड़ों किवाड़ों से युक्त है तथा कण्टकरहित नाना वृक्ष, लताओं एवं गुल्मों अर्थात झाड़ियों से सुशोभित है। इसी प्रकार अन्य भूषणों से भी भवन सदा भूषित रहता है। विश्वकर्मा ने अपने आत्मयोग के प्रभाव से उसका निर्माण किया है।

उस धर्मराज के भवन में सौ योजन लंबी-चौड़ी दिव्य सभा है जो सूर्य के समान प्रकाशित, चारों ओर से देदीप्यमान तथा इच्छानुसार स्वरुप धारण करने वाली है। वहाँ न अधिक ठंड है, न अधिक गरमी। वह मन को अत्यन्त हर्षित करने वाली है। उसमें रहने वाले किसी को न कोई शोक होता है, न वृद्धावस्था सताती है, न भूख-प्यास लगती है और न किसी के साथ अप्रिय घटना ही होती है। देवलोक और मनुष्यलोक में जितने काम (काम्य, विषय, अभिलाषाएँ) हैं, वे सभी वहाँ उपलब्ध हैं। वहाँ सभी तरह के रसों से परिपूर्ण भक्ष्य और भोज्य सामग्रियाँ चारों ओर प्रचुर मात्रा में है।

वहाँ सरस, शीतल तथा उष्ण जल भी उपलब्ध है। उसमें पुण्यमय शब्दादि विषय भी उपलब्ध हैं और नित्य मनोवांछित फल प्रदान करने वाले कल्पवृक्ष भी वहाँ है। हे तार्क्ष्य ! वह सभा बादहरहित, रमणीय और कामनाओं को पूर्ण करने वाली है। विश्वकर्मा ने दीर्घ काल तक तपस्या करके उसका निर्माण किया है। उसमें कठोर तपस्या करने वाले, सुव्रती, सत्यवादी, शान्त, सन्यासी, सिद्ध एवं पवित्र कर्म करके शुद्ध हुए पुरुष जाते हैं।

उन सभी की देह तेजोमय होती है। वे आभूषणों से अलंकृत तथा निर्मल वस्त्रों से युक्त होते हैं तथा अपने किये हुए पुण्य कर्मों के कारण वहाँ विभूषित होकर विराजमान रहते हैं। दस योजन विस्तीर्ण और सभी प्रकार के रत्नों से सुशोभित उस सभा में अनुपम एवं उत्तम आसन पर धर्मराज विद्यमान रहते हैं। वे सत्पुरुषों में श्रेष्ठ हैं और उनके मस्तक पर छत्र सुशोभित है, कानों में कुण्डलों से अलंकृत वे श्रीमान महामुकुट से सुशोभित हैं। वे सभी प्रकार के अलंकारों से समन्वित तथा नीलमेघ के समान कान्ति वाले हैं। हाथ में चँवर धारण की हुई अप्सराएँ उन्हें पंखा झलती रहती हैं। गन्धर्वों के समूह तथा अप्सराओं का संघ गायन, वादन और नृत्यादिद्वारा सभी ओर से उनकी सेवा करते हैं। हाथ में पाश लिये हुए मृत्यु और बलवान काल तथा विचित्र आकृति वाले चित्रगुप्त एवं कृतान्त के द्वारा वे सेवित हैं।

हाथों में पाश और दण्ड धारण करने वाले, उग्र स्वभाव वाले, आज्ञा के अधीन आचरण करने वाले तथा अपने समान बल वाले नाना दूतों से वे धर्मराज घिरे रहते हैं। हे खग ! अग्निष्वात्त, सोमप, ऊष्मप, स्वधावान, बहिर्षद, मूर्तिमान तथा अमूर्तिमान जो पितर हैं एवं अर्यमा आदि जो पितृगण हैं और जो अन्य मूर्तिमान पितर हैं वे सब मुनियों के साथ धर्मराज की उपासना करते हैं। अत्रि, वसिष्ठ, पुलह, दक्ष, क्रतु, अंगिरा, जमदग्निनन्दन परशुराम, भृगु, पुलस्त्य, अगस्त्य, नारद – ये तथा अन्य बहुत से पितृराज (धर्मराज) के सभासद हैं, जिनके नामों और कर्मों की गणना नहीं की जा सकती। ये धर्मशास्त्रों की व्याख्या करके यथावत निर्णय देते हैं, ब्रह्मा की आज्ञा के अनुसार वे सब धर्मराज की सेवा करते हैं। उस सभा में सूर्य वंश के तथा चंद्र वंश के अन्य बहुत से धर्मात्मा राजा धर्मराज की सेवा करते हैं।

मनु, दिलीप, मान्धाता, सगर, भगीरथ, अम्बरीष, अनरण्य, मुचुकुन्द, निमि, पृथु, ययाति, नहुष, पूरु, दुष्यन्त, शिवि, नल, भरत, शन्तनु, पाण्डु तथा सहस्त्रार्जुन – ये यशस्वी पुण्यात्मा राजर्षि और बहुत से प्रख्यात राजा बहुत से अश्वमेध यज्ञों का अनुष्ठान करने के फलस्वरुप धर्मराज के सभासद हुए हैं। धर्मराज की सभा में धर्म की ही प्रवृति होती है। न वहाँ पक्षपात है, न झूठ बोला जाता है और न किसी का किसी के प्रति मात्सर्यभाव रहता है। सभी सभासद शास्त्रविद और सभी धर्मपरायण हैं। वे सदा उस सभा में वैवस्वत यम की उपासना करते हैं। हे तार्क्ष्य ! महात्मा धर्मराज की वह सभा इस प्रकार की है। जो पापात्मा पुरुष दक्षिण द्वार से वहाँ जाते हैं, वे उस सभा को नहीं देख पाते। धर्मराज के पुर में जाने के लिए चार मार्ग हैं। पापियों के गमन के लिए जो मार्ग है उसके विषय में मैंने तुमसे पहले ही कह दिया।

पूर्व आदि तीन मार्गों से जो धर्मराज के मन्दिर में जाते हैं, वे सुकृती अर्थात पुण्यात्मा होते हैं और अपने पुण्यों के बल से वहाँ जाते हैं, उनके विषय में सुनो। उन मार्गों में जो पहला पूर्व मार्ग है वह सभी प्रकार की सामग्रियों से समन्वित है और पारिजात वृक्ष की छाया से आच्छादित तथा रत्नमण्डित है। वह मार्ग विमानों के समूहों से संकीर्ण और हंसों की पंक्ति से सुशोभित है, विद्रूम के उद्यानों से व्याप्त है और अमृतमय जल से युक्त है। उस मार्ग से पुण्यात्मा ब्रह्मर्षि और अमलान्तरात्मा राजर्षि, अप्सरागण, गन्धर्व, विद्याधर, वासुकि आदि महान नाग जाते हैं।

अन्य बहुत से देवताओं की आराधना करने वाले शिव भक्ति निष्ठ, ग्रीष्म ऋतु में प्याऊ का दान करने वाले माघ में आग सेंकने के लिए लकड़ी देने वाले, वर्षा-ऋतु में विरक्त संतों को दान-मानादि प्रदान करके उन्हें विश्राम कराने वाले, दु:खी मनुष्य को अमृतमय वचनों से आश्वस्त करने वाले और आश्रय देने वाले, सत्य और धर्म में रहने वाले, क्रोध और लोभ से रहित, पिता-माता में भक्ति रखने वाले, गुरु की शुश्रुषा में लगे रहने वाले, भूमि दान देने वाले, गृहदान देने वाले, गोदान देने वाले, विद्या प्रदान करने वाले, पुराण के वक्ता, श्रोता और पुराणों का परायण करने वाले – ये सभी तथा अन्य पुण्यात्मा भी पूर्वद्वार से धर्मराज के नगर में प्रवेश करते हैं।

वे सब सुशील और शुद्ध बुद्धि वाले धर्मराज की सभा में जाते हैं। धर्मराज के नगर में जाने के लिए दूसरा उत्तर-मार्ग है, जो सैकड़ों विशाल रथों से तथा शिवि का आदि नर यानों से परिपूर्ण है। वह हरिचन्दन के वृक्षों से सुशोभित है। उस मार्ग में हंस और सारस से व्याप्त, चक्रवाक से सुशोभित तथा अमृततुल्य जल से परिपूर्ण एक मनोरम सरोवर है। इस मार्ग से वैदिक, अभ्यागतों की पूजा करने वाले, दुर्गा और सूर्य के भक्त, पर्वों पर तीर्थ स्नान करने वाले, धर्म संग्राम में अथवा अनशन करके मृत्यु प्राप्त करने वाले, वाराणसी में, गोशाला में अथवा तीर्थ-जल में विधिवत प्राण त्याग करने वाले हैं।

ब्राह्मणों अथवा अपने स्वामी के कार्य से तथा तीर्थक्षेत्र में मरने वाले और देव-प्रतिमा आदि के विध्वंस होने से बचाने के प्रयास में प्राण त्याग करने वाले हैं, योगाभ्यास से प्राण त्याग करने वाले हैं, सत्पात्रों की पूजा करने वाले हैं तथा नित्य महादान देने वाले हैं, वे व्यक्ति उत्तर द्वार से धर्मसभा में जाते हैं।

तीसरा पश्चिम का मार्ग है, जो रत्नजटित भवनों से सुशोभित है, वह अमृत सर से सदा परिपूर्ण रहने वाली बावलियों से विराजित है। वह मार्ग ऎरावत-कुल में उत्पन्न मदोन्मत हाथियों से तथा उच्चै:श्रवा से उत्पन्न अश्वरत्नों से भरा है। इस मार्ग से आत्मतत्ववेत्ता, सत-शास्त्रों के परिचिन्तक, भगवान विष्णु के अनन्य भक्त, गायत्री मन्त्र का जप करने वाले, दूसरों की हिंसा, दूसरों के द्रव्य एवं दूसरों की निन्दा से पराड़्मुख रहने वाले, अपनी पत्नी में सन्तुष्ट रहने वाले, संत, अग्निहोत्री, वेदपाठी ब्राह्मण गमन करते हैं।

ब्रह्मचर्य व्रत का पालन करने वाले, वानप्रस्थ आश्रम के नियमों का पालन करने वाले, तपस्वी, सन्यास धर्म का पालन करने वाले तथा श्रीचरण-सन्यासी एवं मिट्टी के ढेले, पत्थर और स्वर्ण को समान समझने वाले, ज्ञान एवं वैराग्य से सम्पन्न, सभी प्राणियों के हित-साधन में निरत, शिव और विष्णु का व्रत करने वाले, सभी कर्मों को ब्रह्म को साम्र्पित करने वाले, देव-ऋण, पितृ-ऋण एवं ऋषि-ऋण – इन तीनों ऋणों से विमुक्त, सदा पंचयज्ञ में निरत रहने वाले, पितरों को श्राद्ध देने वाले, समय से संध्योपासन करने वाले, नीच की संगति से अलग रहने वाले, सत्पुरुषों की संगति में निष्ठा रखने वाले – ये सभी जीव अप्सराओं के समूहों से युक्त श्रेष्ठ विमान में बैठकर अमृतपान करते हुए धर्मराज के भवन में जाते हैं और उस भवन के पश्चिम द्वार से प्रविष्ट होकर धर्मसभा में पहुँचते हैं। उन्हें आया हुआ देखकर धर्मराज बार-बार स्वागत-सम्भाषण करते हैं, उन्हें उठकर अभ्युत्थान देते हैं और उनके सम्मुख जाते हैं।

उस समय धर्मराज भगवान विष्णु के समान चतुर्भुज रूप और शंख-चक्र-गदा तथा खड्ग धारण करके पुण्य करने वाले जीवों के साथ स्नेहपूर्वक मित्रवत आचरण करते हैं। उन्हें बैठने के लिए सिंहासन देते हैं, नमस्कार करते हैं और पाद्य, अर्घ्य आदि प्रदान करके चन्दनादिक पूजा-सामग्रियों से उनकी पूजा करते हैं।

यम अर्थात धर्मराज कहते हैं – हे सभासदों ! इस ज्ञानी को परम आदरपूर्वक नमस्कार कीजिए, यह हमारे मण्डल का भेदन करके ब्रह्मलोक में जाएगा। हे बुद्धिमानों में श्रेष्ठ और नरक की यातना से भयभीत रहने वाले पुण्यात्माओं ! आप लोगों ने अपने पुण्य-कर्मानुष्ठान से सुख प्रदान करने वाला देवत्व प्राप्त कर लिया है। दुर्लभ मनुष्य योनि प्राप्त करके जो नित्य वस्तु – धर्म का साधन नहीं करता, वह घोर नरक में गिरता है, उससे बढ़कर अचेतन – अज्ञानी और कौन है? अस्थिर शरीर से और अस्थिर धन आदि से कोई एक बुद्धिमान मनुष्य ही स्थिर धर्म का संचयन करता है, इसलिए सभी प्रकार के प्रयत्नों को करके धर्म का संचय करना चाहिए। आप लोग सभी भोगों से परिपूर्ण पुण्यात्माओं के स्थान स्वर्ग में जाएँ।

ऎसा धर्मराज का वचन सुनकर उन्हें और उनकी सभा को प्रणाम करके वे देवताओं के द्वारा पूजित और मुनीश्वरों द्वारा स्तुत होकर विमान समूहों से परम पद को जाते हैं और कुछ परम आदर के साथ धर्मराज की सभा में ही रह जाते हैं और वहाँ एक कल्पपर्यन्त रहकर मनुष्यों के लिये दुर्लभ भोगों का उपभोग करके पुण्यात्मा पुरुष शेष पुण्यों के अनुसार पुण्य-दर्शन वाले मनुष्य योनि में जन्म लेता है। इस लोक में वह महान धन संपन्न, सर्वज्ञ तथा सभी शास्त्रों में पारंगत होता है और पुन: आत्मचिन्तन के द्वारा परम गति को प्राप्त करता है। हे गरुड़ ! तुमने यमलोक के विषय में पूछा था, वह सब मैंने बता दिया, इसको भक्तिपूर्वक सुनने वाला व्यक्ति भी धर्मराज की सभा में जाता है।

।।इस प्रकार गरुड़ पुराण के अन्तर्गत सारोद्धार में “धर्मराजनिरुपण” नामक चौदहवाँ अध्याय पूरा हुआ।।

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *