शालिग्राम पूजन विधि – Shaligram Pujan Vidhi
शालिग्राम-पूजन विधि- शालिग्राम तथा प्रतिष्ठित मूर्तियों में आवाहन न करें, केवल पुष्प छोड़े।
शालिग्राम-पूजन विधि
आवाहन- ॐ सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् ।
स भूमि ঌ सर्वत स्पृत्वाऽत्यतिष्ठद्दशाङ्गुलम् ॥
आवाहयामि ।
आसन- ॐ पुरुष एवेद ঌ सर्वम् यद्भूतं यच्च भाव्यम् ।
उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति ॥
आसनं समर्पयामि ।
पाद्य- ॐ एतावानस्य महिमातो ज्यायाँश्च पूरुषः ।
पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ॥
पाद्यं समर्पयामि ।
अर्घ्य- ॐ त्रिपादूर्ध्व उदैत्पुरुषः पादोऽस्येहाभवत् पुनः ।
ततो विष्वङ् व्यक्रामत् साशनानशने अभि ॥
अर्घ्यं समर्पयामि ।
आचमन- ॐ ततो विराडजायत विराजो अधि पूरुषः ।
स जातो अत्यरिच्यत पश्चाद्भूमिमथो पुरः॥
आचमनं समर्पयामि ।
स्नान- ॐ तस्माद्यज्ञात् सर्वहुतः संभृतं पृषदाज्यम् ।
पशूँस्ताँश्चक्रे वायव्यानारण्या ग्राम्याश्च ये ॥
स्नानं समर्पयामि ।
(दुग्ध, दधि, घृत, मधु और शर्करास्नान के बाद शुद्धोदकस्नान कराएँ।)
दूध स्नान- ॐ पयः पृथ्वियां पय ओषधीषु पयो दिव्यन्तरिक्षे पयो धाः ।
पयस्वतीः प्रदिशः सन्तु मह्यम् ॥
दुग्धस्नानं समर्पयामि ।
दही स्नान- ॐ दधिक्राव्णो अकारिषं जिष्णोरश्वस्य वाजिनः ।
सुरभि नो मुखाकरत्प्राण आयू ঌ षि तारिषत् ॥
दधिस्नानं समर्पयामि ।
घृत स्नान- ॐ घृतं घृतपावानः पिबत वसां वसापावान:
पिबतान्तरिक्षस्य हविरसि स्वाहा ।
दिशः प्रदिशऽ आदिशो विदिशा उद्दिशो दिग्भ्यः स्वाहा ।।
घृतस्नानं समर्पयामि ।
मधु स्नान- ॐ मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः ।
माध्वीर्नः सन्त्वोषधीः ॥
मधु नक्तमुतोषसो मधुमत्पार्थिव ঌ रजः ।
मधु द्यौरस्तु नः पिता ।
मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमाँऽ2 अस्तु सूर्यः।
माध्वीर्गावो भवन्तु नः।।
मधुस्नानं समर्पयामि ।
शर्करा स्नान- ॐ अपा ঌ रसमुद्वयस ঌ सूर्यै सन्त ঌ समाहितम् ।
अपा ঌ रसस्य यो रसस्तं वो गृह्णाम्युत्तम-
मुपयामगृहीतोऽसीन्द्राय त्वा जुष्टं गृह्णाम्येष ते
योनिरिन्द्राय त्वा जुष्टतमम् ॥
शर्करास्नानं समर्पयामि ।
पञ्चामृत स्नान- ॐ पञ्चनद्यः सरस्वतीमपि यन्ति सस्त्रोतसः ।
सरस्वती तु पञ्चधा सो देशेभवत्सरित् ॥
पञ्चामृतस्नानं समर्पयामि ।
शुद्धोदक स्नान- ॐ कावेरी नर्मदा वेणी तुङ्गभद्रा सरस्वती ।
गङ्गा च यमुना चैव ताभ्यः स्नानार्थमाहृतम् ।।
गृहाण त्वं रमाकान्त स्नानाय श्रद्धया जलम्।।
शुद्धोदकस्नानं समर्पयामि ।
वस्त्र- ॐ तस्माद्यज्ञात् सर्वहुतः ऋचः सामानि जज्ञिरे ।
छन्दा ঌ सि जज्ञिरे तस्माद्यजुस्तस्मादजायत ॥
वस्त्रोपवस्त्रं समर्पयामि ।
यज्ञोपवीत- ॐ तस्मादश्वा अजायन्त ये के चोभयादतः ।
गावो ह जज्ञिरे तस्मात्तस्माज्जाता अजावयः ॥
यज्ञोपवीतं समर्पयामि ।
मधुपर्क-ॐ दधि मध्वाज्यसंयुक्तं पात्रयुग्म-समन्वितम्।
मधुपर्क गृहाण त्वं वरदो भव शोभन।।
मधुपर्क समर्पयामि, आचमनीयं जलं समर्पयामि ।
गन्ध- ॐ तं यज्ञं बर्हिषि प्रौक्षन् पुरुषं जातमग्रतः ।
तेन देवा अयजन्त साध्या ऋषयश्च ये ॥
गन्धं समर्पयामि ।
अक्षत- (श्वेत तिल चढ़ाएं चावल नहीं)
ॐ अक्षन्नमीमदन्त ह्यव प्रिया अधूषत ।
अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्ठया मती योजान्विन्द्र ते हरी ॥
अक्षतान् समर्पयामि ।
पुष्प- ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् ।
समूढमस्य पा ঌ सुरे स्वाहा ।।
पुष्पं समर्पयामि ।
पुष्पमाला- ॐ औषधीः प्रति मोदध्वं पुष्पवतीः प्रसूवरीः ।
अश्वा इव सजित्वरीर्वीरुधः पारयिष्णवः ॥
पुष्पमाल्यां समर्पयामि।
तुलसीपत्र- ॐ यत्पुरुषं व्यदधुः कतिधा व्यकल्पयन् ।
मुखं किमस्यासीत् किं बाहू किमूरू पादा उच्येते ॥
ॐ तुलसी हेमरूपां च रत्न रूपां च मञ्जरीम् ।
भव मोक्षप्रदां तुभ्यमर्पयामि हरिप्रियाम् ॥
ॐ विष्णोः कर्माणि पश्यत यतो व्रतानि पस्पशे ।
इन्द्रस्य युज्यः सखा ।।
तुलसीपत्रं समर्पयामि ।
दूर्वा- विष्ण्वादिसर्वदेवानां दूर्वे त्वं प्रीतिदा सदा।
क्षीरसागरसम्भूते ! वंशवृद्धिकरी भव।।
दूर्वा समर्पयामि ।
शमीपत्र- शमी शमयते पापं शमी शत्रुविनाशिनी।
धारिण्यर्जुनबाणानां रामस्य प्रियवादिनी ।
शमीपत्रं समर्पयामि ।
आभूषण- रत्नकङ्कणवैदूर्यमुक्ताहारादिकानि च ।
सुप्रसन्नेन मनसा दत्तानि स्वीकुरुष्व भोः।।
आभूषणानि समर्पयामि ।
अबीर और गुलाल- नानापरिमलैर्द्रव्यैर्निर्मितं चूर्णमुत्तमम् ।
अबीर नामकं चूर्णं गन्धं चारु प्रगृह्यताम् ।।
अबीरं समर्पयामि।
सुगन्धतैल- तैलानि च सुगन्धीनि द्रव्याणि विविधानि च ।
मया दत्तानि लेपार्थं गृहाण परमेश्वर ।।
सुगन्धतैलं समर्पयामि ।
धूप- ॐ ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद्बाहू राजन्यः कृतः ।
ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्भया ঌ शूद्रो अजायत ॥
ॐ धूरसि धूर्व धूर्वन्तं धूर्व तं योऽस्मान् धूर्वति तं
धूर्वयं वयं धूमः।
देवानामसि वह्नितम ঌ सस्नितमं पप्रितमं जुष्टतमं देवहूतमम् ।।
धूपमाघ्रापयामि ।
दीप- ॐ चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्यो अजायत ।
श्रोत्राद्वायुश्च प्राणाश्च मुखादग्निरजायत ॥
दीपं दर्शयामि ।
नैवेद्य-तुलसीदल डालकर आगे लिखी पाँच ग्रास-मुद्राएँ दिखाएँ।
प्राणाय स्वाहा-कनिष्ठा, अनामिका और अंगूठा मिलाएँ।
अपानाय स्वाहा– अनामिका, मध्यमा और अंगूठा मिलाएँ।
व्यानाय स्वाहा-मध्यमा, तर्जनी और अंगूठा मिलाएँ।
उदानाय स्वाहा-तर्जनी, मध्यमा, अनामिका और अंगूठा मिलाएँ।
समानाय स्वाहा-सभी अंगुलियां अंगूठे से मिलाएँ।
ॐ नाभ्या आसीदन्तरिक्ष ঌ शीर्ष्णो द्यौः समवर्तत ।
पद्भ्यां भूमिर्दिशः श्रोत्रात्तथा लोकाँ२ अकल्पयन् ॥
नैवेद्यं निवेदयामि ।
पानीयजल एलोशीरलवङ्गादि कर्पूरपरिवासितम्।
प्राशनार्थ कृतं तोयं गृहाण परमेश्वर ।।
मध्ये पानीयं जलं समर्पयामि ।
ऋतुफल- बीजपूराम्र- मनस-खर्जुरी-कदली-फलम्।
नारिकेल फलं दिव्यं गृहाण परमेश्वर ।।
ऋतुफलं समर्पयामि।
आचमन- कर्पूरवासितं तोयं मन्दाकिन्याः समाहृतम् ।
आचम्यतां जगन्नाथ मया दत्तं हि भक्तितः।
आचमनीयं जलं समर्पयामि ।
नारियल- फलेन फलितं सर्व त्रैलोक्यं सचराचरम् ।
तस्मात् फलप्रदानेन पूर्णाः सन्तु मनोरथाः।।
अखण्डं ऋतुफलं समर्पयामि ।
ताम्बूल-पूगीफल- ॐ यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत ।
वसन्तोऽस्यासीदाज्यम् ग्रीष्म इध्मः शरद्धविः ॥
ताम्बूलं समर्पयामि ।
दक्षिणा- पूजाफलसमृद्धयर्थं दक्षिणा च तवाग्रतः।
स्थापिता तेन मे प्रीतः पूर्णान् कुरु मनोरथान् ।।
दक्षिणां समर्पयामि।
आरती- कदलीगर्भसम्भूतं कर्पूरन्तु प्रदीपितम् ।
आरार्तिकमहं कुर्वे पश्य मां वरदो भव ।।
आरार्तिक्यं समर्पयामि ।
पुष्पांजलि
ॐ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्म्माणि प्रथमान्यासन् ।
ते ह नाकं महिमान: सचन्त वत्र पूर्व्वे साध्या: सन्ति देवा: ॥
ॐ राजाधिराजाय प्रसह्य साहिने नमो वयं वैश्रवणाय कुर्महे ।
स मे कामानू कामकामाय मह्यम् कामेश्वरो वैश्रवणो ददातु ॥
कुवेराय वैश्रवणाय महाराजाय नम: ।
ॐ स्वस्ति साम्राज्यं भौज्यं स्वाराज्यं वैराज्यं पारमेष्ठयं
राज्यं महाराज्यमाधिपत्यमयं समन्तपर्यायी स्यात् ,
सार्वभौम: सार्वायुष आन्तादापरार्धात् पृथिव्यै
समुद्रपर्यन्ताया एकराडिति तदप्येष श्लोलोऽभिगीतो
मरुत: परिवेष्टारो मरुत्तस्यावसन् गृहे ।
आविक्षितस्य कामप्रेविश्वेदेवा: सभासद इति ॥
ॐ व्विश्वतश्चक्षुरुत व्विश्वतो मुखो व्विश्वतो बाहुरुत व्विश्वतस्पात् ।
सम्बाहुब्भ्यां धमति सम्पतत्त्रैर्द्यावाभूमी जनयन्देव ऽएक: ॥
ॐ तत्पुरुषाय विद्महे नारायणाय धीमहि तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्।।
कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा बुद्धयात्मना वाऽनुसृतस्वभावात् ।
करोमि यद्यत् सकलं परस्मै नारायणायेति समर्पये तत् ।।
पुष्पाञ्जलिं समर्पयामि।।
प्रदक्षिणा- ॐ ये तीर्थानि प्रचरन्ति सकाहस्ता निषङ्गिणः।
तेषां ঌ सहस्त्रयोजनेऽव धन्वानि तन्मसि ।।
प्रदक्षिणां समर्पयामि ।
क्षमा-प्रार्थना- मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं जनार्दन!।
यत्पूजितं मया देव! परिपूर्ण तदस्तु मे।।
यदक्षरपदभ्रष्टं मात्राहीनं च यद्भवेत् ।
तत्सर्वं क्षम्यतां देव! प्रसीद परमेश्वर!।।
विसर्जन- यजमानहितार्थाय पुनरागमनाय च।
गच्छन्तु च सुरश्रेष्ठाः! स्वस्थानं परमेश्वराः!।।
यजमान-आशीर्वाद-मन्त्र-
अक्षतान् विप्रहस्तात्तु नित्यं गृह्णन्ति ये नराः।
चत्वारि तेषां वर्धन्ते आयुः कीर्तिर्यशो बलम् ।।
मन्त्राः सफलाः सन्तु पूर्णाः सन्तु मनोरथाः।
शत्रूणां बुद्धिनाशोस्तु मित्रणामुदयस्तव ।।
ॐ श्रीर्वचस्वमायुमायुष्यमारोज्ञमाविधात् पवमानं महीयते।
धनं धान्यं पशुं बहुपुत्रलाभ शतसम्वत्सरं दीर्घमायुः।।
।। इति शालिग्राम पूजन विधि: ।।
